Madde Bağımlılığı
ÖZET
Ergenlik döneminin beraberinde getirdiği değişimler, madde kullanımının yaygınlığı ve özelliklerinin bu dönemde ayrıca incelenmesinin gerekliliğini ortaya koymaktadır. Arkadaş etkisi, kimlik arayışı, sosyal gruba dahil olma isteği, ailenin madde kullanımında rol-model alınması, travmatik olayların sonucu madde kullanım özellik ve yaygınlığını belirleyen faktörlerdendir. Madde kullanımında cinsiyet ve sosyoekonomik düzeydeki değişimlere bağlı olarak değişen veriler bulunmaktadır. Madde kullanımına, ruhsal bozukluğun ve kendine zarar verme davranışının bir uzantısı olarak rastlanabilmektedir. Çocuk ve ergen grupların madde kullanımının yetişkinlere göre farklı niteliklere sahip olması tedavi yöntemleri açısından da farklı yöntemlerin geliştirilmesini gerektirmektedir.
GİRİŞ
Madde kullanımı ve bağımlılığı, hemen hemen her toplumun yüzleşmek zorunda olduğu en önemli problemlerden biri halinde gelmiştir (Karatay & Kubilay, 2004). Özellikle ergenlik döneminde fizyolojik ve psikolojik değişikliklerin psikososyal düzeyde de etkisini göstermekte, kimlik arayışı ile birlikte yeni deneyimlerle birlikte madde kullanımı gibi yeni sorunları berberinde getirebilmektedir (Karatay & Kubilay, 2004). Erken yaşlarda madde kullanımına alışılması ve bağımlılık kazanılması, bilişsel ve sosyal gelişimi olumsuz etkileyebilmektedir (Karatay & Kubilay, 2004). Madde kullanımının özellikle lise öğrencileri üzerine yapılan araştırmalardan elde edilen verilere göre genel anlamda yaygınlık kazandığı görülmektedir (Akt: Erdem, Eke, Ögel & Taner, 2006). Arkadaş özellikleri ve arkadaş etkisinin madde kullanımının yaygınlığı üzerinde etkisi olduğu görülmektedir (Akt: Erdem, Eke, Ögel & Taner, 2006). Madde kullanımı konundaki en önemli risk faktörlerinden birisi ergen bireyin madde kullanan arkadaşının olmasıdır (Akt: Erdem, Eke, Ögel & Taner, 2006). Madde kullanımı ile birlikte ergen bireylerde madde kullanmayan yaşıtlarına göre silah taşıma, suç işleme, kavgaya karışma gibi şiddet içeren davranışların da görüldüğü tespit edilmiştir (Akt: Erdem, Eke, Ögel & Taner, 2006). Evden kaçma, erken yaşta korunmasız cinsel ilişkiye girme, akademik başarısızlık, intihara teşebbüs ve kendine zarar verme davranışları madde kullanımı ile ilşkili bulunmaktadır (Akt: Erdem, Eke, Ögel & Taner, 2006). Erkeklerde riskli arkadaşlar edinme ve madde kullanım riski kızlara göre daha fazla bulunmuş olmakla birlikte, bu durumu destekleyen nedenlerin ailelerin madde kullanımı konusunda kızlara olan tutum farklılığı ve çevresel risk faktörlerinin değişkenliğinden kaynaklandığı belirlenmiştir (Akt: Erdem, Eke, Ögel & Taner, 2006). Ergenlik döneminde ailesinden ayrışmak isteyen ergen bireyin dahil olduğu arkadaş grubunun özelliklerini benimsemesi ve benzer davranışlar göstermesi söz konusu olabilmektedir (Akt: Erdem, Eke, Ögel & Taner, 2006).
Ülkemizde lise düzeyinde yapılan diğer araştırmalara göre öğrencilerin %21’inni sigarayı ilk defa 8-11 yaşları arasında denediği bulgusu sigara kullanımının hem yaygınlaştığını hem de yaşının düştüğünü bize göstermektedir (Karatay & Kubilay, 2004). Ailede alkol ve sigara kullanımı varsa gençlerin de rol-model kavramı açısından madde kullanımına olumlu düşünceler geliştirdiği ve ileriki zamanlarda bu maddeleri kullanmaya eğilimli oldukları bir diğer tespittir (Karatay & Kubilay, 2004). Ergenlik dönemindeki ya da öncesinde ebeveynlerden birinin kaybı travmatik bir durumu beraberinde getirdiğinden, ergen bireyler bu travma ile baş edebilmek için madde kullanımına daha yatkın olabilmektedirler (Karatay & Kubilay, 2004). Bir diğer önemli korelasyon ise ruhsal durum bozukluğu ile madde kullanımı arasında yakın ilişkinin olduğu gerçeğidir (Akt: Herken, Bodur & Kara, 2000). Ruhsal sorunlardan kaçmak isteyen gençler madde kullanımının anlık rahatlatıcı etkisine sığınmakta ve madde kullanımı olan gruplarda sosyal uyumu yakalama çabası ile madde kullanımını sürdürmektedirler (Akt: Herken, Bodur & Kara, 2000). Üniversite gruplarındaki genç gruplar arasında yapılan araştırmaların verileri ise; sigara kullanan üniversiteli kız öğrencilerin kişiler arası duyarlılıklarının bozuk olduğu saptanmıştır (Herken, Bodur & Kara, 2000). Sosyal ilişkileri iyi ve etkinliklere ortak katılımı yüksek olan gençlerin ise daha fazla sigara tükettiği görülmektedir (Herken, Bodur & Kara, 2000).
Sosyoekonomik düzey açısından madde kullanımı incelendiğinde ise, yaşam koşullarının ağırlaşması, ekonomik sıkıntılarla gelen aile içi sorunlar, bireylerin baş etme konusundaki yetersizlikleri, gelecekten beklentinin kaybedilmesi gibi faktörlerin ergen bireyleri madde kullanımına yönlendirebileceğini göstermektedir (Karatay & Kubilay, 2004). Bunun yanı sıra soysa ekonomik düzeyi yüksek olan ailelerde ergen bireylere daha fazla özgürlük tanınması, istediği her şeyi elde etme ve zamanla tatminsizlik duygusunun yerleşmesi madde kullanımı için sebep oluşturabilmektedir (Karatay & Kubilay, 2004). Ayrıca yapılan bir araştırmada sosyoekonomik açıdan yüksek olan kesimdeki okulda sigara ve alkol dışında kalan madde kullanımının daha yaygın olduğu bulunmuştur (Karatay & Kubilay, 2004). Ayrıca, çocukların kendine zarar verme davranışından kaynaklanan madde kullanımı geliştirdiği gözlemlenmektedir (Aksoy & Ögel, 2005). Kendine zarar veren kişilerin %90’ında madde kullanımı olduğu, çoğunluğunun birden fazla madde kullandığı, ve bu davranışın bağımlılık düzeyinde seyrettiği saptanmıştır (Akt: Aksoy & Ögel, 2005). Sokakta yaşayan çocuklarda kendine zarar verme davranışı ile birlikte madde kullanım oranının oldukça yüksek olduğu bulunmuştur (Aksoy & Ögel, 2005).
Polikliniğe başvuran olgular incelendiğinde, araştırmalar madde kullanımının klinik verileri çocuk ve ergen gruplarının tercih edilen maddeler, madde kullanımına başlama yaşları açısından yetişkin gruplardan farklı bir hasta grubu olarak düşünülmesi gerektiğini desteklemektedir (Yüncü, Aydın, Coşkunol, Altıntoprak & Bayram, 2006). Çocuk ve ergen gruplara yönelik koruyucu önlemlerin alınması desteklenmeli ve erişkinlerden farklı tedavi alternatifleri geliştirilmelidir (Yüncü, Aydın, Coşkunol, Altıntoprak & Bayram, 2006
KAYNAKLAR
Aksoy, A., & Ögel, K. (2005). Sokakta yaşayan çocuklarda kendine zarar verme davranışı ve madde kullanımı. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 6, 163-169.
Erdem, G., Eke, C.Y., Ögel, K., & Taner, S. (2006). Lise öğrencilerinde arkadaş özellikleri ve madde kullanımı. Journal of Dependence, 7, 111-116.
Herken, B., Bodur, S. & Kara, F. (2000). Üniversite öğrencisi kızlarda madde kullanımı ile kişilik ve ruhsal belirti ilişkisi. Klinik Psikiyatri, 3, 40-45.
Karatay, G. & Kubilay, G. (2004). Sosyoekonomik düzeyi farklı iki lisede madde kullanma durumu ve etkileyen faktörlerin belirlenmesi. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi, 1(2).
Yüncü, Z., Aydın, C., Coşkunol, H., Altıntoprak, E., & Bayram, A.T. (2006). Çocuk ve ergenlere yönelik bir bağımlılık merkezine iki yıl süresince başvuran olguların sosyodemografik değerlendirilmesi. Journal of Dependence, 7, 31- 37.
